طراحی و معماری مساجد در ایران سابقه‌ایی ۱۲۰۰ ساله دارد. معماری اسلامی-ایرانی که در قالب طراحی و ساخت مساجد باشکوهی چون مسجد جامع یزد، اصفهان و شیراز رخنمود می‌کنند، توسط معماران برجسته نه تنها جهان اسلام بلکه معماران غربی نیز مورد ستایش و الهام قرار گرفته‌اند.
با شروع سده سوم هجری و گسترش مسلمانان در شهرهای مختلف ایران، مساجد باشکوهی که معماری آنها برگرفته از دوران ساسانی بود، طراحی و ساخته شدند. قدیمی‌ترین مساجد در ایران به شیوهء خراسانی و به گونه شبستانی و یا چهل ستونی ساخته می‌شدند.
شیوه طراحی انواع مسجد
در ابتدا طراحی مساجد بر اساس اسلوب معماری ساسانیان بود. مساجدی که به آنها مساجد شبستانی گفته می‌شد، اولین نوع مساجد در ایران در ایران بودند. رفته رفته با برداشته شدن ردیف‌هایی از ستون شبستانها، ایوان و گنبد ساخته شدند.
بدین ترتیب نوع دیگری از طراحی مسجد، به نام مساجد ایوانی، در اواخر قرن ۵ ظهور پیدا کردند. مساجد ایوانی، به دو دسته مساجد دو ایوانه و ۴ ایوانی طراحی می‌شوند.
مساجد نوع ایوانی: طراحی مساجد به شیوه چهار ایوانی از قرن پنجم و ششم هجری شروع شد، قدیمی‌ترین مسجد چهارایوانی ایران، مسد جامع زواره است و از مساجد معاصر میتوان مسجد جامع تهران را مثال زد.
مساجد نوع چهار طاقی: این مساجد تکامل یافته چهارطاقی و یا آتشکده‌های ساسانی بودند. طراحی این مساجد به گونه‌ایی بوده است که از چهارطاق باز بودند و به مرور سه جبهه آنها بسته و تنها جبهه رو به محراب باز بوده است. مسجد جامع یزد و اردبیل از نوع مساجد چهارطاقی هستند.
مساجد نوع رازی: این شیوه که تکامل یافته دو شیوه قبلی است در دوران آل زیار، آل بویه، سلجوقیان وخوارزمشاهیان ادامه پیدا میکند. شیوه نغزکاری شیوه پارسی، شکوه شیوه پارتی و دقت شیوه خراسانی در این نوع از طراحی مسجد به خوبی به چشم میخورد.
طراحی انواع مسجد، امروزه، با استناد به مدارک و شواهد به جای مانده از معماری مساجد فاخر جهان اسلام و با اندکی تغییرات کمی و کیفی خواهد بود. پلان اکثر مساجد به شکل مربع و یا مستطیلی شکل(بر اساس این تفکر که بهشت مستطیل شکل است) میباشد.
استانداردهای طراحی مسجد
طراحی وساخت مسجد همانند هرگونه بنای معماری دیگر، استاندارهایی دارد که این مواضین ریشه در دل مستندات تاریخی و مذهبی دین اسلام دارند، در ادامه این استانداردها را بررسی می‌کنیم.
- طراحی و ساخت مسجد باید کاملا براساس آمیزه‌های معماری اسلامی باشد و القای سبکهای غربی در طراحی مسجد، حرام است.
- در طراحی مسجد از تزیینات کاخگونه و بیش از اندازه بایستی، پرهیز شود.
- طراحی منازه و دیواره‌های بلند شبستان با رعایت حدود شرعی بلامانع است.
- اگر صحن مسجد، جزیی از مسجد باشد، طراحی حوض و منظر گیاهی در آن جایز نیست.
- تزیینات مسجد با آیاتی از قرآن کریم مانعی ندارد، اما جایز نیست از نقوش حیوانی و گیاهی برای تزیینات داخلی مسجد استفاده شود.
- طراحی محل نمازگران بایستی به گونه‌ای باشد که پایین‌تر از امام جماعت قرار نگیرد
تعریف فضاها در طراحی مسجد
- ورودی مساجد: ورودی مسجد به مثابه فضایی ست که دعوت کننده برای ورود به فضایی دیگر است. در واقع ورودی مسجد مرز عبور از دنیای مادی به دنیای غیرمادی است. معمولاً در ورودی مسجد جلوخان، سردر، مناره، سکو و هشتی است. ورودی مساجد معمولا تزیینات بسیاری دارند و در مقیاس بزرگ طراحی و ساخته می‌شوند که انسان با دیدن آنها احساس حقارت در بارگاه حق تعالی کند.
- جلوخان: فضایی محصور و یا نیمه محصور است است که در گروه معابر محله و یا بازار قرار می‌گیرد. جلوخان ضایی اطلاع دهنده به درون فضای اصلی است.
- سردر: نماینده بزرگی و عظمت بنای مسجد است
- گلدسته یا همان مناره، فضایی است که در آن موذن مسلمانان را به اقامه نماز دعوت میکند.
- گنبد
- مناره
- ورودی
- هشتی
- دالان
- صحن
- حوض
- محل تطهیر و وضوخانه
- ورودی شبستانها
- محراب
- مقصوره
- منبر
- صفه
مراحل طراحی مسجد مدرن و سنتی
مکان‌یابی و یافتن زمینی مناسب که پاسخگوی نیاز محله و یا منطقهء مورد نظر برای ساخت مسجد باشد، اولین مرحله برای طراحی مسجد است. زمین مسد بایستی در مرکز تقسیمات چهارگانه قرار بگیرد و دارای قابلیت دسترسی سهل و آسان باشد. زمین در مجاورت کاربریهای خطرناک از جمله صنایع اشتعالزا و پمپ بنزین نباشد.
مرحله دوم؛ بررسی احکام فقهی، بررسی تمامی وقف‌نامه‌ها , وارائه اسناد به مرکز رسیدگی به امور مساجد
مرحله سوم؛ طبقه‌بندی در رابطه با نوع مسجد(محله‌ای، ناحیه‌ای و منطقه‌ای)
مرحله چهارم؛ گزینش طراح و شروع کار طراحی مسجد
خدمات مجموعه ایوان در طراحی مسجد و اماکن مذهبی
به منظور دستیابی به اهداف والای طراحی و ساخت مساجدی بر پایهء آموزه‌های گهربار اسلام و استناد بر سبقه‌ی ساخت مساجد در ایران، مجموعه ایوان گروهی متشکل از طراحان آگاه بر اصول معماری اسلامی و طراحی مساجد را گردهم آورده است.
گروه طراحان مسجد و اماکن مذهبی ایوان با تسلط کامل بر مطالعات انجام شده توسط مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی وزارت مسکن و شهرسازی و همچنین گزارش تهیه شده توسط کار گروه تخصصی نهاد برنامه ریزی شهرداری و آگاهی از اصول معماری، آمادگی کامل برای طراحی مساجد، تعریف فضاهای اماکن مذهبی در تهران و خارج از شهر تهران را دارند.
