هنر معماری در دوره ساسانی
امپراطوری ساسانی در سال 224 ق.م توسط اردشیر بابکان پس از شکست دادن اردوان پنجم اشکانی، تاسیس نمود. با گذشت سالیان از تاسیس این امپراطوری، ایران زمین شاهد رشد و شکوفایی انواع هنرها به خصوص معماری بوده است.
هنر و معماری ساسانیان با جهان‌بینی مذهبی آنها عجین شده است؛ اگرچه ردپای هنر و معماری اشکانیان در شیوه معماری ساسانیان به وضوح دیده میشود. برخی بر این دیدگاه که معماری اشکانی، شالوده معماری ساسانی را پایه‌گذاری کرده است، میباشند.
اگرچه این دیدگاه تا حدودی صحیح است، اما بایستی متذکر شد که سبک معماری اشکانی از منظر تعدد در اجزا، طرح‌ها و المان‌ها و تاثیر و تاثر بسیار از مناطق همجوار یک دوره انتقالی به حساب میآید.
برای دیدن محصولات میتوانید از فروشگاه ما دیدن فرمایید ، از کاشی بین کابینتی گرفته تا پارکت لمینت ها و ... دیگر مجصولات مورد نظر شما .
مطلب پیشنهادی : نقش ایوان در معماری ایرانی
مجموعـه تخـت سـليمان
معماری ایران در دوران ساسانی
هرچند عمر امپراطوری ساسانی کوتاه نبوده است، اما متاسفانه آثار معماری زیادی از آن باقی نمانده است. گونه شناسی و انواع‌های سبک‌های معماری در دوران ساسانی همواره مورد بحث و گفت و گو بوده است. در این مقاله قصد داریم به بررسی شواهد معماری ساسانی به جای مانده بپردازیم.
معرفی سبک معماری ساسانیان
معماری ساسانی از منظر تیپولوژی و یا گونه‌شناسی بناهای معماری گونه‌های مختلفی دارد. در این میان آثار شواهد مربوط به کاخ‌ها، پل‌ها و بناهای مذهبی و قلاع نظامی است.
چهارطاقی کنار سیاه
معماری بناهای مذهبی ساسانی
دین رسمی سلسله ساسانیان، آیین زرتشت بوده است و همین آیین در ساخت بناهای مذهبی مختلف، موثر بوده است. نظرات مختلفی دربارهء پلان معماری بناهای مذهبی دوران ساسانی وجود دارد. اما اکثر نظرات بر این موضوع که ساختمان اصلی معابد، بناهای چهارطاقی مستقل بودند؛ متفق القول هستند. در زیر این بناهای چهاطاقی، آتش مقدس در داخل آتشدان‌های بزرگ افروخته می‌شد و این آتش از طریق دهانه‌های چهارگانه قابل مشاهده بودند.
معماری مناطق مسکونی ساسانی
مناطق مسکونی نسبت به بناهایی چون کاخ‌ها کمتر مورد کاوش باستان شناسی قرار گرفتهاند. به همین سبب ارتباط با معماری مسکونی این دوره هیچ نوع سبک‌شناسی مشخصی وجود ندارد. فقدان کاوشهای گسترده، وجود تنوع زیست محیطی و سنت‌های متفاوت، معماری مسکونی این دوره را دشوار میسازد. معماری خانه ها و فضاهای مسکونی دوره ساسانی در محوطه-هایی چون تیسفون، طرح ساده شده کاخهای این دوره هستند و اغلب شامل یک حیاط مرکزی و ایوانی در یک ضلع آن و یا دو ایوان متقابل میشوند.
فضاهای سرپوشیده دیگر پیرامون حیاط و ایوان ها شکل میگرفتند. خانه های طبقات مرفه تر فضاهای معماری بیشتری داشتند. در این خانه ها ایوان در میانه یک، دو، سه ضلع و در نقشه های کاملتر در چهار ضلع حیاط جای میگرفت و نقشه چهارایوان را ایفا کرده است.
آشنایی با معمار زن ایرانی
کاخ ساسانی
کاخ‌ها مهمترین آثار به جای مانده از معماری ساسانی و از شاخص ترین کار معماران این دوره میباشد. این دسته از بناها علیرغم تنوع در طرح، دارای چیدمان منظم با محورهای متقارن و عنصر مسلط ایوان هستند. بناهایی مانند، کاخهای اردشیر اول در فیروزآباد و قلعه دختر، دارای تالارهای پذیرایی به صورت ایوان عمیق با اتاقهای جانبی هستند که در برابر گنبدخانه مرکزی قرار گرفتهاند. کاخ شاهپور در بیشاپور نمونه برجسته دیگری از اوایل دوره ساسانی است که تالار بزرگ مرکزی آن به ابعاد هر ضلع 22 متر، با طاقچه های زینتی زیبایی مزین شده بود و گنبد عظیمی بر آن قرار داشته است.
مدارک مکشوفه از قلعه دختر، فیروزآباد و تیسفون وجود فضاهای اختصاصی و مسکونی را در طبقه دوم تأیید میکند در کاخ سروستان برای نخستین بار گنبد بر روی پلان مربعی قرار گرفته است. کاری که نیازمند گوشه سازی است و بعدها به عنوان عنصر اصلی معماری اسلامی مبدل شده است.
قلعه‌های و بناهای نظامی ساسانی
بخشی دیگری از بقایای معماری دوره ساسانی شامل بناها و تأسیسات تدافعی از جمله حصارهای پیرامون شهرها و محوطه‌های مسکونی، انواع قلعه ها و دیوارهای عظیم دفاعی با برج و باروهای بسیار است.
که متأسفانه یا به شدت تخریب شدهاند و یا اینکه در دوره‌های اسلامی بارها بازسازی شده و صورت اولیهی خود را از دست دادهاند. حصار و تأسیسات دفاعی و بنای قلعه دختر فیروز آباد، از جمله اولین نمونه‌های دوره ساسانی در این گونه هستند.
حصار شهر بیشاپور، با برجهای مدور و تیرکش‌ها، نمونه دیگری از اوایل دوره ساسانی به شمار میآید.
برجهای استحکامات فیروزآباد چهار گوش است اما در بیشاپور به مدور تبدیل شده و در محوطه‌های بعدی تداوم پیدا می‌کنند.
برج و باروری تخت سلیمان، که در ساخت نمای آن از سنگهای تراشیده استفاده شده و برجهای آن طرح مدور دارند، از نمونه‌های نادر معماری دوره ساسانی است. دیوار دفاعی گرگان دیوار تمیشه در شرق مازندران و دیوار دربند در داغستان، گونه‌ی دیگری از معماری نظامی این دوره را تشکیل میدهد.
دیوار دفاعی گرگان برای مقابله با اقوام مهاجم به طول حدود 180 متر در دشت حاصلخیز گرگان از کناره‌ی شرقی دریای مازندران به طرف ارتفاعات شرقی کشیده شده است.
معماری پل‌ها و گذرگاه‌ها ساسانی
در این دوره، پلهای زیادی با استفاده از سنگهای تراشیده و بست‌های فلزی ساخته شدند. پلهای ساخته شده گاه ترکیبی از پل و بند بودند که از بهترین نمونه های آن پل بند شوشتر است. پایه‌های پل شوشتر بسیار شبیه نمونه‌های رومی است. هستهی مرکزی این پایه‌ها از لاشه‌سنگهای خشن و ملاط ساروج ساخته شده و به وسیله مصالحی مانند آجر نماسازی شده است. ساخته هسته مرکزی با لاشه-سنگ و ملاط ساروج، روکار سنگ تراشیده و استفاده از قوسهای شلجمی از شاخصه های پلسازی دوره ساسانی است.
آشنایی با طراحی ویلا
برجهای یادماندنی دوران ساسانی
برج یادمانی گونه دیگری از بناهای ساسانی است. برج فیروزآباد ستون عظیم سنگی است که در نقطه‌ی میانی شهر مدور فیروزآباد ساخته شده است.
محققان در ابتدا این سازه را برجی با پلکان مارپیچ شبیه مناره‌های سامره و مسجد ابنطولون در قاهره دانسته اند اما ویرانه‌ی مزبور تنها هسته مربع شکل یک برج پلکانی وسیع تری با غلافی از دیوارهای خارجی و یک سلسله از پله‌ها که بین هستهی مرکزی و دیوار خارجی وجود داشته است.
طول ضلع اصلی بنا 18 متر بوده و با حدود 40 متر ارتفاع، سر به فلک میکشیده است.
طرح اولیهی پلکان را میتوان بازسازی کرد اما وضعیت قله‌ی آن مشخص نیست. این برج بیشک یک بنای یادمانی است و به نظر میرسد الگوی ساخت مناره‌های مساجد سامره قرار گرفته است؛ همان گونه که شهر مدور و اولیهی بغداد دوره عباسی از شهر فیروزآباد الهام گرفته است.
برج پایکولی یادمان پیروزی نرسه برج سنگی نورآباد ممسنی یا میل اژدها (شکل 6) نیز نمونه‌ی دیگری است به ارتفاع حدود 7 متر که احتمالاً به منظور مشابهی با سنگهای تراشیده ساخته شده است.
پلان معماری بناهای دوران ساسانی
در معماری ساسانی، نقشه‌هایی با عنصر سلط ایوان بسیار چشمگیر است. این نقشه‌ها گاه بصورت یک ایوان بزرگ و تالار مانند که تمام نقشه و نمای بنا را تحت الشعاع خود قرار میدهد قلعه دختر، تخت سلیمان و گاه به صورت نقشه دو ایوانه طاق کسرا، قسمت اندرونی کاخ فیروزآباد، سه ایوانه و چهار ایوانه ظاهر میشود. طاق کسرا هر چند طرحی یک ایوانه را نشان میدهد اما کاوش ها نشان داده که در اصل در مقابل ایوان موجود صحنی وسیع و آن سوی صحن، ایوان دیگری وجود داشته است. در مجموع، پلان معماری با عنصر مسلط ایوان، پلان‌هایی با ترکیب ایوان و گنبدخانه و پلان‌هایی با صحن میانه و ایوان‌هایی در پیرامون آن، متداول‌ترین نقشه‌ها بودند.
عنصر اصلی معماری ساسانی چیست؟
ایوان یکی از عناصر شاخص معماری ساسانی است که در طول این دوره به همراه گنبدخانه، تقریباً در تمامی بناهای این دوره ظاهر شده و عناصر دیگر را تحت الشعاع قرار میدهد.
ایوان با پوشش طاقی را از ابداعات دوره اشکانی می‌دانند اما معماری مکشوفه از نوشیجان. نشان داد سابقه ایوان طاقدار به دوره ماد میرسد. ایوان ستون دار در معماری هخامنشی جایگاه بسیار برجسته‌ای دارد اما در دوره اشکانی است که ایوان طاقدار عمومیت پیدا کرده و به عنصر کلیدی معماری تبدیل میشود.
این جایگاه در دوره ساسانی برجسته‌تر میشود. از همان ابتدای دوره ساسانی و در کاخ فیروزآباد و قلعه‌دختر، ایوان به عنوان یک عنصر شاخص ظاهر شده و در طاق کسرا و تخت سلیمان به عنصری باشکوه و یادمانی تبدیل میشود.
ویژگی های معماری ساسانی
گنبدخانه و یا چهارطاقی در دوران ساسانی
از دیگر ویژگی‌های شاخص معماری دوره ساسانی، چهارطاق یا گنبدخانه است که به عنوان هستهی مرکزی مجموعه معماری و یا به صورت مستقل ظاهر میشوند. این عنصر معماری از اهمان ابتدای دوره ساسانی در فیروزآباد ظاهر شده و تا اواخر این دوره در محوطه‌هایی چون قصرشیرین و تخت سلیمان تداوم پیدا میکند.
بنای تخت نشین در بخش مرکزی شهر فیروزآباد، با سنگ تراشیده ساخته شده و گنبدی آجری داشته است. بررسی این بقایا نشان میدهد طرح داخلی بنا شامل یک محوطه چهارگوش مرکزی بوده با دهانه‌های عمیق بزرگ در هر طرف و چهار در محوری و الحاقاتی که از میان رفته‌اند.
گنبدخانه با طرح متفاوتی در کاخ فیروز آباد و بنای قلعه‌دختر تکرار میشود. هستهی مرکزی کاخ فیروز آباد شامل سه اتاق گنبددار است. اتاق گنبددار میانی که بر محور اصلی بنا و در پس ایوان قرار دارد، مهمترین فضای این کاخ است.
شاخص‌ترین گنبدخانه اولین دوره ساسانی، کاخ شاپور اول در بیشاپور است. فضای مربع شکل و مرکزی این گنبدخانه، به ابعاد هر ضلع 22 متر با گنبدی پوشیده میشده است. ترکیب ایوان و گنبد خانه تا اواخر دوره ساسانی ادامه پیدا میکند که از جمله نمونه‌های شاخص آن را میتوان در ویرانه‌های قصر شیرین، احتمالاً از دوره خسرو پرویز دید. در اینجا نیز محور و هسته مرکزی مجموعه ایوان و گنبدخانه بزرگی است.
ستون در معماری ساسانی
شاخص‌ترین بناهای دوره ساسانی پوشش‌های طاق و گنبد دارند. با این حال مدارک و شواهد نشان میدهند معماری ستوندار با پوشش‌های مسطح تیرپوش در این دوره رواج داشته است. تداوم معماری ستوندار از هزاره اول ق.م تا دوره اخیر این نتیجه‌گیری را تأیید میکند. با این حال با تسلطی که معماران ساسانی در اجرای طاقها و گنبدهای وسیع داشتند و نیز فقدان تیرهای مناسب، استفاده از ستون در بناهای مهم تا حدودی کنار گذاشته شده است.
در این دوره در بیشتر موارد ستون جای خود را به پایه‌های بزرگ و حجیم مدور و یا چهارگوش داده که برای نگهداری طاقها مورد استفاده بودند. استفاده از اینگونه پایه‌ها از مشخصات کلی تالارهایی هستند که معمولاً به صورت سه راهرو ساخته شده و با طاق‌هایی مسقف شدهاند چال ترخان، دامغان، تیسفون، تخت سلیمان و تپه میل
صحن در معماری ساسانی
در شرق نزدیک استفاده از صحن در میانه‌ی بنا، سابقه‌ی بسیار طولانی دارد. کاخ فیروز آباد دارای صحنی در میانه با دو ایوان در میانه اضلاع اصلی و اتاق‌هایی به صورت متقارن و راه پلهای پیرامون آن است. این طرح تا پایان دوره ساسانی تداوم پیدا میکند. کاوش ها نشان داده است در برابر طاق کسری حیاطی و سنت دیگر آن ایوان دومی قرار میگرفته و تقارنی بین بخش‌های مختلف آن وجود داشته است.
عناصر معماری اسلامی اقتباسی از تمدن ایرانیان باستان است که به سبب امپراطوری ایران در زمان صدر اسلام . تمام عناصر معماری اسلامی از تمدن عمارت ها و کاخ های ایرانیان اقتباس شده است
عناصری مثل صحن . رواق . ایوان . گنبد . جلوخان و … معماری ایرانی اسلامی تداومی زیبا و منحصر به فرد از معماری ساسانی است.
پوشش معماری طاق
از اجزا و عناصر مهم معماری ساسانی انواع پوشش‌های طاق و گنبد است که در این دوره به صورت گسترده و برای بناهای مختلف مورد استفاده قرار میگیرد. معماران ساسانی توانایی بسیاری در برپایی پوشش‌های طاق و گنبد بر زیربنای چهارگوش داشتند و شیوه آنها در برپایی گنبد در مناطق مختلفی گسترش و تداوم یافت.
آثار مربوط به دوره ساسانی چیست؟
معماری ساسانی فقط معماری کاخ ها نیست،
بلکه معماری خانه های مسکونی ، معماری آتشکده ها ، معابد و برخی بناها، کاروانسراها، قلعه ها میباشد.
آتشکده ها و معابد پس از کاخ ها، بیشترین آثار معماری به جا مانده از دوران ساسانی است.
چهارتاقی نیاسر
تپه میل